Kościół św. Jakuba Apostoła w Sztabinie

Samodzielna parafia sztabińska powstała w 1895 roku. Została wyodrębniona z funkcjonującej od 1598 r. parafii krasnoborskiej. W Sztabinie już w połowie XVII w. istniała kaplica rzymskokatolicka, przemianowana z istniejącej tu wcześniej cerkwi unickiej. W 1799 r. drewniany kościółek w Sztabinie był w tak złym stanie, że musiano go zapieczętować.

Przeciw temu złożyli protest w kamerze białostockiej arendarze żydowscy ze Sztabina i dzierżawca dóbr Wrzosek, oświadczając, że zamknięcie kościoła naraziło ich na straty, wskutek zmniejszenia się popytu na trunki. W 1826 r. proboszcz krasnoborski stwierdził, że obecny kościół jest czwartą z kolei budowlą istniejącą na tamtym miejscu. Ostatni, wybudowany w 1804 r., miał wymiary 21 na 9 metrów. Był wzniesiony z drewna, na podmurowaniu kamiennym i obity wokół deskami. Dach pokryty był gontami pomalowanymi na kolor ciemnoczerwony. Również dwie wieże w fasadzie kościoła pokryto gontami, szczyty obito blachą i zwieńczono żelaznymi krzyżami. W jednej wieży zawieszono trzy dzwony, a na drugiej – zegar żelazny z dwiema lanymi wagami i dzwonem spiżowym. Znajdowały się tu trzy ołtarze: główny z obrazem Matki Bożej oraz boczne: z obrazem św. Antoniego Padewskiego, a w górnej kondygnacji – św. Jakuba Apostoła i ołtarz z obrazem przedstawiającym Biczowanie Pana Jezusa, a u góry – św. Jana Ewangelisty.

Próbę powołania samodzielnej placówki parafialnej w Sztabinie podjął już Karol hrabia Brzostowski (zm. 1854), dziedzic dóbr krasnoborsko-sztabińskich, w których stworzył słynną Rzeczpospolitą Sztabińską. Kierowały nim czysto pragmatyczne pobudki.

Siedzibą hrabiego był Cisów, a on sam uczęszczał do kościoła sztabińskiego. Sztabin był najludniejszym ośrodkiem dóbr i położony był w ich centrum. Mieszkali tutaj rzemieślnicy i kupcy. Miejscowość posiadała też obszerny kościół. Do nowo powstałej parafii sztabińskiej miały zostać (według Brzostowskiego) przyłączone wsie parafii w Jaminach. Wywiązała się korespondencja między właścicielem dóbr, a kurią diecezjalną. Hrabia chciał jedynie usankcjonować stan rzeczywisty.

Biskup augustowski w 1828 r. potwierdził, że opowiada się za utworzeniem filii w Sztabinie, bez istotnych zmian granic między parafią krasnoborską i jamińską. Uznano, że do Krasnegoboru ciążą: Krasnoborki, Kamień, dwór cisowski, Kryłatka, Długie, Lebiedzin i wsie skarbowe (narodowe): Jastrzębna, Balinka, Hruskie, Komaszówka; do Sztabina: Kunicha, Janówek, Karoliny, Ewy, Kopiec, Sosnowo, Budy, Kolnica Wielka, Kolnica Mała, Kobyli Kąt, Promiski, Huta Sztabińska, osady: Pogorzałe, Fiedorowizna, Chomaszewo, Podcisówek, Stara Huta. Nie zakończyło to jednak długotrwałych sporów, które ciągnęły się jeszcze latami. Od 1835 r. proboszcz mieszkał w Sztabinie i przeniósł tam akta urodzeń, ślubów i zgonów.

Dopiero dnia 18 stycznia 1895 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Petersburgu powiadomiło warszawskiego generalnego gubernatora, a ten władzę diecezjalną w Sejnach, iż pozwoliło prowadzić księgi metrykalne wikariuszowi ze Sztabina dla następujących wsi: Budziski, Czarny Grąd, Ewy, Fiodorowizna, Huta, Janówek, Kamień, Karoliny, Kobyli Kąt, Kopiec, Krasnoborki, Kunicha, Motułka, Podcisówek, Promiski, Przechodki, Sosnowo, Suchy Grąd i Sztabin. 6 marca 1895 r. administrator diecezji ks. Paweł Krajewski podpisał dekret o utworzeniu samodzielnej parafii Sztabin. W 1896 r. dołączono do nowo powstałej parafii folwarki Cisów i Popowszczyznę oraz wioski: Budy, Cegielnię, Chomaszewo, Podgórze, Pogorzałe, Zielone, Żmojdak.

Pierwszym proboszczem parafii Sztabin był ks. Szymon Błażanis. Pracował tu w latach 1882-1896, początkowo jako wikariusz. Zmarł 17 stycznia 1897 roku.

Wizytacja z roku 1882 r. tak opisywała kościół i zabudowania plebańskie: „Trzyma razem z wieżami długości łokci warszawskich 42 ½ , szerokości 20½ , wysokości 9. Zawiera w sobie drzwi czworo, z tych frontowe dwupodziałowe”. „Okien szklanych 10 większych i 2 mniejsze, jedno w zakrystii drugie w skarbcu. Pułap i podłoga w całym kościele ułożone z tarcic sosnowych, ściany wewnątrz obite są płótnem i pomalowane, a prezbiterium papierem kolorowym wyklejone (…).” „Ołtarze 3 w tym kościele się znajdują. Jeden wielki z tabernakulum politurowanym, stolarską i tokarską robotą odrobiony, opatrzony mensą, antepedium z materii w kwiaty i obrazem NMP wybornego pędzla w ramach złoconych. Drugi a cornu Epistolae stolarską robotą wykończony z mensą, antepedium, obrazem św. Antoniego i drugim w górze św. Jakuba Apostoła w ramach złoconych. Trzeci a cornu Ewangelii z mensą tylko i obrazem biczowania u słupa Pana Jezusa w ramach stolarską robotą obrobionych, farbą olejną pomalowanych i drugim obrazem św. Jana Ewangelisty w ramach złoconych u góry zawieszonym”.

Cmentarz kościelny otoczony był murem z kamieni polnych na glinę kładzionych, wytynkowany z jednej strony wapnem, a z drugiej wyćwiekowany kamykami, z bramą dwupodziałową. Za wsią w stronie północno-zachodniej znajdował się cmentarz grzebalny, otoczony parkanem z desek sosnowych w słupy. Za bramą cmentarza po lewej stronie „wkopane są 2 słupy z drzewa na wierzchu daszek do nich przymocowany i zawieszone 2 dzwony z żelaza lanego”.

Obok kościoła stała drewniana plebania, kryta karpiówką. W podwórzu znajdowały się pod jednym dachem spichlerzyk, drwalnia i 4 chlewy pobudowane w części „z drzewa nowego, a w części ze starych budowli słomą pokryte, długości łokci warszawskich 39¾, szerokości 10½ i wysokości 4”. Po drugiej stronie dziedzińca stały „stodoła i chlew w jednym ciągu, z drzewa nowego piłowanego na pół pobudowane, słomą pokryte, z dwoma drzwiami dwupodziałowymi”. Dziedziniec i w około plebania ogrodzone były płotem z desek sosnowych. Przy bramie „studnia dylami piłowanymi wyłożona, z żurawiem do wyciągania wody”.
Za ulicą „od plebanii dość odlegle” znajdował się domek kościelny dla organisty, pobudowany w węgieł z drzewa kostkowego, pokryty słomą, za domem zaś ogródek warzywny „przeszło ćwierć morga wynoszący”.

Dnia 8 czerwca 1901 r. placówkę w Sztabinie objął ks. Jakub Rółkowski (1865-1941), kapłan którego zasług nie sposób przecenić. To on zbudował w latach 1905-1910 neogotycką do dziś istniejącą świątynię, był prawdziwym gospodarzem swej parafii i opiekunem wiernych. Dał się poznać jako inicjator i współorganizator różnorakich akcji organizowanych wśród młodzieży i dorosłych parafii (straży pożarnej, orkiestry, a także akcji o charakterze zarobkowym). W swoich wspomnieniach ten zasłużony kapłan tak pisał o budowie świątyni: „Rok 1904 jeszcze i z tego był dla mnie piękny, że w końcu roku przyszło zatwierdzenie tego, co gmina uchwaliła: dać z Fundacji 30 tys. rubli na budowę kościoła (…) Projekt rządowy kościoła schowaliśmy, bo była to zwyczajna szopa, a pan Piotrowski naszkicował, a potem opracował inny, taki jakim dziś jest kościół”. Autorem projektu był architekt Adam Piotrowski z Siedlec. W skład komitetu budowy kościoła weszli: Klemens Zagórski z Janówka, Wiktor Haraburda ze Żmojdaka, Stanisław Szyc ze Sztabina, Ludwik Malinowski z Krasnoborek, Antoni Korynkiewicz z Promisk i Antoni Kowalewski z Motułki. Parafianie ze swej strony ofiarowali robociznę. Szczególnie wyróżniali się: Michał Karp z Kunichy, który dostarczał żwir ze swego pola oraz Józef Orłowski z Kamienia, sprawujący opiekę nad cegielnią i kopaniem gliny. 11 września 1910 r. biskup Antoni Karaś konsekrował nowy kościół pw. św. Jakuba Apostoła.

Kościół uległ znacznemu uszkodzeniu podczas I wojny światowej. Zniszczona została plebania, a Niemcy wywieźli dzwony. Początkowo nabożeństwa odprawiano w szkole krasnoborskiej. Dzięki ofiarności parafian, zapomodze z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (3 000 zł), pożyczce z Banku Rolnego (2 000 zł) oraz Fundacji Sztabińskiej (19 000 zł) świątynię wyremontowano, wykonano też witraże, a w jednym z nich umieszczono portret Karola Brzostowskiego (założyciela Fundacji). Kościół oddano do użytku 27 września 1929 roku. Do czerwca 1934 r., na odbudowę wieży, ścian, dachu, drzwi, okien i posadzki wydatkowano 72 000 zł. W 1936 r. w kościele był tylko jeden prowizoryczny ołtarz. Przed II wojną światową wykonano sześć stacji Drogi Krzyżowej, zakupiono dzwon, dobudowano 75 metrów ogrodzenia przy cmentarzu, a 23 maja 1939 r. biskup Tadeusz Zakrzewski konsekrował ołtarz główny z relikwiami Męczenników Amata i Jucundusa.

II wojna światowa znów mocno uszkodziła świątynię, spłonęła plebania, zabudowania gospodarcze. Wskutek bombardowania w 1941 r. kościół uległ ponownemu zniszczeniu. Po wojnie rozpoczęto remont, w 1955 r. zbudowano murowaną plebanię, w 1962 r. kościół pokryto blachą ocynkowaną (na miejsce starej dachówki), również wewnątrz trwały prace.

Fragment z książki: "Neogotyckie kościoły województwa podlaskiego", Białystok 2017. Autor: Grzegorz Ryżewski