Hrabia Karol Brzostowski i jego „Rzeczpospolita Sztabińska”

Twórcą i realizatorem reform społeczno - gospodarczych w dobrach sztabińskich w pierwszej połowie XIX wieku był hrabia Karol Brzostowski (1796 -1854). Kapitan inżynierii wojskowej, wnuk reformatora, współtwórcy Komisji Edukacji Narodowej i kanclerza wielkiego litewskiego - Joachima Litawora Chreptowicza (1729 - 1812) oraz wojewody inflanckiego, Stanisława Brzostowskiego. Brat tego ostatniego, Paweł Ksawery Brzostowski (1739 - 1827), twórca Rzeczpospolitej Pawłowskiej, jako pierwszy w Polsce przeprowadził reformy chłopskie.

Karol Brzostowski poszedł w ślady swych protoplastów. W początkowo okropnie zadłużonych i zaniedbanych włościach sztabińskich - odziedziczonych po matce Ewie z Chreptowiczów - stworzył kwitnący gospodarnością, zasobnością i pionierską nowoczesnością majątek przemysłowo - rolniczy z hutami szkła i żelaza oraz fabryką maszyn rolniczych. Określano całość tej własności mianem  Rzeczpospolitej Sztabińskiej. Zrezygnowawszy z kariery w wojskowej, hrabia Karol Brzostowski zamieszkał w odziedziczonych dobrach. 
Ulokował się kilka kilometrów od Sztabina, we dworze w Cisowie (przy szosie Augustów - Białystok), gdzie rozpoczął dzieło reformatorskie. Poświęcił mu całe swoje życie, a początki nie rokowały powodzenia. 

Brzostowski zmarł w Paryżu i tam został pochowany. Mocą jego testamentu, z zakładów przemysłowych, lasów i majątku dworskiego (po oddaniu chłopom ziemi) utworzona została Instytucja Rolniczo - Fabryczna, nazywana później Fundacją Sztabińską. Niestety, administratorzy tej instytucji okazali się ludźmi nieuczciwymi, w krótkim czasie doprowadzając ten wielki majątek i manufaktury fabryczne do zadłużenia i ruiny.

Resztki poszły na licytację; część gruntów wykupili mieszkańcy gminy Sztabin. Pewną korzyść odniosła garstka młodzieży ze szkół średnich, która otrzymywała stypendium od fundacji. Mieszkańcy dawnych dóbr Brzostowskiego wyróżniają się na Suwalszczyźnie gospodarnością, ogólnie wyższą oświatą, kulturą oraz świadomością przeszłości swej rodzinnej ziemi nadbiebrzańskiej. Popiersie hrabiego Karola Brzostowskiego znajduje się w parku w Sztabinie na przeciwko kościoła św. Jakuba.

"Rzeczpospolita Sztabińska"

Dobra sztabińskie liczące 12.831 ha - zadłużone ponad stan ich faktycznej wartości - składały się z wielkich przestrzeni bagien, moczarów nadbiebrzańskich, lichych gruntów oraz przetrzebionych ze starodrzewu lasów. W należących do dóbr 27 wioskach i kilku osadach leśnych żyło około 3700 poddanych Polaków, Białorusinów, Rosjan staroobrzędowców oraz trochę Żydów. Ludność ta wegetowała w nędzy i ciemnocie, prymitywnie gospodarząc na części pańskiej ziemi, z której od lat nie płaciła podatków. Swą Rzeczpospolitą Sztabińską budował Karol Brzostowski przez 35 lat, dając dowody poświęcenia, pracowitości, konsekwencji działania, przedsiębiorczości, talentów organizacyjnych i wynalazczych.

Jako reformator zniósł pańszczyznę, oddając chłopom ziemię w dzierżawę za czynsz; utworzył fundusz z przeznaczeniem na zapomogi, opiekę lekarską (z bezpłatną opieką nad ludźmi starszymi) i utrzymanie szkoły; założył kasę oszczędności i kasę pożyczkową; zaprowadził równouprawnienie ludzi pracy różnych wyznań i narodowości; skutecznie zwalczał pijaństwo; w 1854 roku uwłaszczył chłopów i nadał im ziemię. W zakresie gospodarstwa wiejskiego: w 1823 roku pioniersko wprowadził płodozmian czteropolowy z uwzględnieniem hodowli ziemniaków; zaprowadził uprawę szeregu roślin pastewnych i przemysłowych, jak chmielu i kapusty; zmechanizował prace rolnicze i hodowlane; po raz pierwszy w Europie zastosował mechaniczne dojarki i kopaczki do ziemniaków własnej produkcji.

W Hucie Sztabińskiej produkowano rozliczne maszyny i narzędzia rolnicze, m.in. dojarki, kopaczki, żniwiarki, młockarki czyszczące zboże, automatyczne obierarki ziemniaków, a także automaty do rozlewania trunków i kapslowania butelek. Sztabiński browar produkował, jako pierwszy w kraju, spirytus i wódki z buraków cukrowych, uprawianych w Cisowie. W zakresie organizacji zarządzania Brzostowski po raz pierwszy w Polsce zaprowadził podwójną rachunkowość (tzw. buchalterię włoską). 
Jego oficjaliści i terminatorzy przechodzili obowiązkowy kurs pisania i rachunkowości. Zastosował system rocznych premii, wynagrodzeń za wysługę lat i bezpłatną stołówkę dla najlepszych specjalistów. 
Jako pierwszy w kraju zaprowadził w 1845 roku łączność telegraficzną (między Cisowem, a biurem Huty Sztabińskiej).